De Oude Kerk Charlois, een verborgen parel op in Rotterdam Zuid, is een monumentaal gebouw dat in oktober 2006 de status van Rijksmonument heeft verkregen. De onderhoudslast van interieur en exterieur van de oude Kerk is hoog en in totaliteit niet op te brengen door de kerkelijke gemeente die als eigenaresse overigens volledig gebruik maakt van het kerkgebouw. Het is echter de wens van die kerkelijke gemeente dat naast het kerkelijk gebruik de Oude Kerk ook zoveel mogelijk wordt ingezet voor culturele manifestaties. De inkomsten die hieruit voortvloeien komen ten goede aan de instandhouding en het beheer van de oude Kerk waartoe in 2005 onze stichting is opgericht.
De oude kerk heeft het voorrecht te beschikken over een prachtig monumentaal orgel : een Hess-orgel uit 1784. Een orgel dat niet alleen in de erediensten van de kerkelijke gemeente wordt gebruikt maar vooral ook wordt bespeeld bij diverse concerten onder eigen vlag of door vele organisatoren en gezelschappen. Dit orgel had in 2019 dringend een grote onderhoudsbeurt nodig. Er is toen actieve fondsenwerving opgestart die uiteindelijk heeft geresulteerd in de bereidheid van deze fondsen om bij te dragen aan het groot onderhoud.
– G.ph. Verhagen stichting
– Stichting Bevordering van Volkskracht
– Prins Bernhard Cultuurfonds
– Maatschappij van welstand
– Erasmusstichting
– SBNO Elburg
Daarnaast heeft de stichting beheer Oude Kerk Charlois eigen middelen aangewend en hebben een aantal organisten samen met kerkleden belangeloos een prachtige CD opgenomen met het orgel die nog steeds te koop is via de website van de kerk: https://oudekerkcharlois.nl/cd-hess-orgel/
Op 19 juni heeft het orgel zijn prachtige klanken laten klinken tijdens het eerste concert na het grootonderhoud. U kunt deze opname beluisteren via https://kerkdienstgemist.nl/stations/60/events/recording/162412560000060
Organist Matthijs Breukhoven heeft onderstaand verslagover de inmiddels afgeronde werkzaamheden geschreven.
Enorm veel dank aan de fondsen voor de toezeggingen om bij te dragen aan het in stand houden van het prachtige historische orgel en bijzonder dank ook aan Matthijs Breukhoven voor de onbaatzuchtige betrokkenheid in dit project.
Het bestuur van Stichting tot instandhouding en beheer van de Oude Kerk te Rotterdam-Charlois
Verslag werkzaamheden aan het Hess orgel
In de vroege ochtend van 19 april begonnen de werkzaamheden aan het Hess orgel in de Oude kerk. Twee medewerkers van Reil orgelbouw uit Heerde, Overijssel, zijn begonnen met het lang verwachte onderhoud. De werkzaamheden hoeven ‘allen maar’ aan het technische gedeelte van het orgel te gebeuren, maar omdat de pijpen daar bovenop staan moesten er 708 pijpen verwijderd worden om bij dat technisch gedeelte te kunnen komen (in totaal staan er 1455 pijpen in het orgel).
foto 1: Pijpen werden op kratten gelegd
Eerst zijn de 708 pijpen verwijderd uit het orgel en op houten ‘kratten’ gelegd (zie foto 1). Daarna kwam het probleem in zicht waar het allemaal om begon, namelijk de zogenaamde sleep. Een sleep is een lange lat met gaten er in. Deze kan je verschuiven door een register uit te trekken. Als de registerknop open is getrokken staan de gaten in de sleep recht boven de gaten in de plaat eronder. Dan kan er lucht naar de pijp toe. Is het register dicht, dan verschuift de sleep zodat er geen opening meer is, waardoor er geen lucht meer doorkomt. Het probleem dat de organisten in 2018 constateerde is dat de sleep te ver door getrokken kon worden. Daardoor gingen de gaatjes weer dicht, en ging het register (de octaaf 4 waarmee het orgel gestemd hoort te worden) vals klinken. Op foto 2 is de hele situatie te zien. Bij pijl 1 is de situatie te zien zoals het hoort te zijn met een stukje vilt tegen het stoten. Bij pijl 2 is te zien dat het stukje vilt weg is en de gaten langer zijn. Dit is in de afgelopen 237 jaar simpelweg versleten.
Foto 2: Situatie versleten octaafsleep
Een volgende uitdaging was het vernieuwen van leren stelmoeren die uitgedroogd waren en daardoor te ruim waren geworden. Een te ruime moer gaat uit zichzelf zakken waardoor het systeem niet meer werkt. Om daarbij te komen moest de orgelbouwer door een luik in het orgel naar de ruimte toe dat tussen het orgel en de vloer van de oorspronkelijke galerij zit. (zie foto 3)
Foto 3: kruipruimte onder het orgel
Op 20 en 21 april heeft de orgelbouwer zich bezig gehouden met het demonteren van een zogenaamd windkanaal, het wind-transport-systeem van de windmotor naar de pijpen. De tremulant, een register (eigenlijk een machine) wat er voor zorgt dat de klank gaat ‘tremuleren’ -dus gaat bewegen- zoals een violist of een zanger dat ook doet. Op het orgel deed deze het al jaren niet goed waardoor het register geen nut had. De tremulant is gemaakt bij de orgelbouwer in de werkplaats. Daarvoor moest het oude onderdeel getransporteerden is een stuk windkanaal verwijderd. Dat had tot gevolg dat een groot deel van het orgel geen wind kreeg (Zie foto 4). Geen wind betekend dat er geen klank uit komt. Het orgel was dus zeer beperkt te gebruiken in de tussentijd.
Foto 4: afsluiten windvoorziening bovenwerk
Achter het orgel, in de vloer onder de plaats waar de klokken geluid worden, ligt de windvoorziening. Een grote balg van ongeveer 2 bij 1 ½ meter zorgt er voor dat er wind stabiel in het orgel komt. Deze wordt opgepompt door de windmotor die ernaast staat. De flexibele delen van deze balg zijn gemaakt van leer en leer droogt op den duur uit. Er zijn wat noodreparaties verricht om deze weer geheel luchtdicht te krijgen (zie foto 5). Ooit, waarschijnlijk over zo’n 5-10 jaar, zal hier meer werk aan moeten worden besteed. Een historisch orgel behoeft helaas altijd onderhoud.
Foto 5: Balg van het orgel in de toren
Vanaf half mei is er weer begonnen met de opbouw van het orgel. Eerst moest de nieuwe tremulant gemonteerd worden. Deze is daarna gelijk afgeregeld op de juiste snelheid en diepgang. Bij deze werkzaamheden zijn ook nieuwe loopplanken gemonteerd om het onderhoud eenvoudiger te maken. Sommige pijpen waren tot nu zeer slecht bereikbaar voor stemwerk. Ook dat probleem is voor nu en voor de toekomst opgelost.
Vervolgens moesten de 708 pijpen teruggeplaatst worden. Na het terugplaatsen zijn alle pijpen gecontroleerd op oneffenheden in de intonatie (dat is het afregelen van de klank en/of volume van een pijp). Nadat de laatste pijp teruggeplaatst was zijn de 708 pijpen die verwijderd waren een keer voorgestemd. De laatste fase betrof het stemmen van het gehele orgel. Na de stembeurt kon het orgel in gebruik worden genomen.
Tijdens het eerste concert na de werkzaamheden was het resultaat goed te horen: het orgel klonk weer fris, de tremulant werkt vele male mooier en de klankmogelijkheden van het orgel zijn vergroot dankzij de deelbare sesquialter.